، هزار نقش هزار ساله،
مسجد جامع، نماد دوره های تاریخی متفاوت
سفرگو: مسجد جامع اصفهان در خلال دوازده قرن تغییرات متفاوتی به خود دیده كه هركدام از این تغییرات گویای یك دوره و سبك تاریخی است. بخش اول: قرن دوم سال156ق وسعت مساجد جامع معمولا متناسب با جمعیت شهر ساخته می شد و از بنای اولیه مسجد تنها نشانه هایی در حفاری های دیرینه شناسی به دست آمد كه در كف گنبد نظام الملك بخشی از این نشانه ها هویدا شد آن هم وجود یك محراب، باگچبری های ناب بود.
بخش دوم: قرن سوم هجری در زمان خلافت معتصم عباسی سال226ق شهر اصفهان نیاز به یك مسجد وسیع تر داشت. نتیجه آن شد كه مسجد اولیه تخریب شد و مسجدی در حدود یك هكتار و بعد از اصلاح جهت قبله بر پا شد این مسجد به صورت شبستانی بود.
بخش سوم: قرن چهارم هجری با روی كار آمدن آل بویه(مردمانی در شمال كشور) اصفهان در زمان آل بویه بعنوان یكی از مراكز فرمانروایی انتخاب گردید در این زمان در مسجد جامع تغییراتی بوجود آمد و آن هم اضافه شدن یك دهانه بود.كه قسمت الحاقی با ستون های اجری و نقوش هندسی احداث شد. ستون هایی كه در زمان آل بویه بر مسجد افزوده شد بسیار زیبا بوده كه هم اكنون هم قسمت هایی از این ستون ها قابل مشاهده می باشد.
بخش چهارم: قرن پنجم وششم هجری دراین دوره شاهد بزرگترین تغییر در این بنا هستیم كه از آن بعنوان مهم ترین تحول در معماری ایرانی یاد می گردد آن فضاهای ستوندار شبستانی به چهار ایوان تغییر نمود. ساخت گنبد نظام الملك در جنوب وگنبد تاج الملك در شمال بنا و چهار ایوان در دور تا دور مسجد. مساجد چهار ایوانه مختص معماری ایران بوده و در دوره سلجوقیان همان گونه كه گفته شد تغییرات مهمی در مسجد بوجود آمد.
گنبد نظام الملك حاصل تخریب شبستان كه در جنوب مسجد بوجود آمده بود، گنبد خانه از سه جهت آزاد بوده در قسمتهای شمالی، شرقی وغربی این گنبد با دهانه ای بیش از 15متر و با ارتفاع حدود 30متر بر روی استوانه ای شكل قرار گرفته این استوانه بر روی گوشه سازی ها تولید شده و این گوشه سازی بار گنبد را به ستون های هشت گانه متصل می كند قاعده این گنبد مربع است و در قسمت های بالاتر ابتدا به كثیرالاضلاع و بعد به دایره تبدیل می گردد سپس ساختمان گنبد شروع می گردد.گنبد دارای دو پوسته آجری كه پوسته خارجی ترك بندی ها را می پوشاند و قسمت بیرونی گنبد (پوسته داخلی)كه در حقیقت بین ترك بندی ها قرار دارد. زیر گنبد در گلوگاه كتیبه ای به خط كوفی كه نام ملكشاه سلجوقی و نظام الملك را بعنوان بانی كنبد معرفی می كند.
گنبدتاج الملك(گنبد شمالی) این گنبد خانه در آن زمان خارج از محوطه مسجد تولید شده بوده اینكه بعنوان یك ساختمان جدا و مستقل تولید شده باشد بلكه عضوی از مجموعه بناهای حكومتی بود كه قسمتهای جنوب و غرب به آن متصل بوده و قسمت های جنوبی و شرقی آزاد بودند با عنایت به شواهد به دلیل نداشتن محراب و آزاد بودن دهانه رو به قبله عموما تشرفاتی بوده. استفاده از آجر و تولید نقوش تزئینی و هندسی آجرهای دیوارها سبب شده كه از آن بعنوان یكی اززیبا ترین گنبدهای اسلامی یاد شودگنبدتاج الملك همانند گنبد نظام الملك با تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی و تولید گوشه سازی های چهار گانه و قرار گرفتن استوانه زیر گنبد به صورت دو پوسته پیوسته تولید شده، پوسته داخلی یك طرح هندسی بی نظیر است كه در بناهای دیگر به ندرت می توان دید در گلو گاه گنبد كتیبه ای است به خط كوفی كه تاریخ ساخت گنبد را به 481ق و بانی آن را تاج الملك معرفی می كند.
ایوان شمالی(درویش)ساخت این ایوان تعدادی از ستون ها و دهانه های شبستان شمالی مسجد تخریب و به جای آن ایوان درویش تولید شده انتهای شمالی این ایوان با دیوارشمالی خشتی مسجد قرن سوم مطابقت دارد تولید ایوان و تزئین بدنه آن دیرتر از سه ایوان دیگر بوده. انتهای شمالی این ایوان با راهرویی به فضای گنبد مرتبط بوده بعدا با تولید شبستان ستوندار این راهرو برچیده شده است.
ایوان جنوبی (صاحب) برای تولید ارتباط بین حیاط و گنبد خانه تولید شده تولید ایوان این امكان را می دهد كه فضای سرپوشیده بزرگتری برای نمازگزاران تولید و ورود به گنبد خانه با استفاده از این ایوان صورت بگیرد. پوشش ایوان دولایه است، لایه بیرون پوشش ایوان و لایه داخلی به صورت طاق تزئینی است. استفاده از آجر و كاشی برای تزئین. برروی جرزهای طرفین ایوان دو مناره وجود داشته. بدنه مناره ها با كاشی پوشیده است و اكثرا كارهای تزئینی و كتیبه های این ایوان مربوط به دوره صفوی است كه در جای خود مفصل به آن خواهیم پرداخت.
ایوان شرقی(شاگرد) در ضلع شرقی حیاط مسجد قرار گرفته كه انتهای شرقی فضای این ایوان به دیوار خشتی مسجد قرن سوم منتهی می گردد. برای ساخت آن تعدادی از ستونهای مسجد قرن سوم تخریب شده واین ایوان تولید شده قسمت های شمالی و جنوبی ایوان برای مدتی آزاد بود ولی با تولید دو راهرو در طرفین به شبستان های مجاور متصل شده سقف این ایوان دارای مقرنس های دوره سلجوقی بوده ولی پس از فرو ریختن در زمان صفوی باز سازی شده. محراب و تزئینات گچبری وكتیبه ها مربوط به دوره صفوی است.
ایوان غربی(استاد) در ضلع غربی تولید شده و این ایوان با ایوان های شرقی وجنوبی همزمان است وباز هم برای تولید آن تعدادی از ستون ها ودهانه های مسجد قرن سوم تخریب شده در خیلی از جهات شبیه ایوان شرقی. مقرنس های طاق ایوان غربی به سبك سلجوقی ومشابه مقرنسهای ایوان جنوبی است سطوح اولیه این ایوان كاملا دچار تغییر شده بر فراز این ایوان یك ماذنه تولید شده است.
كتابخانه دور سلجوقی در جنوب شرقی مسجد به صورت شبستان ستوندار وجود دارد كه در زمان سلجوقیان تولید شده. نامگذاری كتابخانه به دلیل اشاره مافروخی است كه محل كتابخانه قدیمی مسجد را درجنوب شرقی ذكر كرده است. پس از دوره سلجوقی دخل و تصرف ها سبب شده كه به یك محوطه مخصوص نماز و عبادت تبدیل گردد.
بخش پنجم دوره ایلخانی: در قسمت غربی مسجد بر دیوار شمالی محراب معروف اولجایتو تولید شده است. برای ساخت این محراب از گچ استفاده شده. محراب به صورت شبستانی با ستون های مسجد قرن سوم كه این فضا تخریب شده و یك فضای بدون ستون ساخته شد. از آثار دیگر دوره ایلخانی محراب دیگری است (جنوب شرقی)كه با عنایت به شكل ظاهری معتقدند مربوط به همین دوره است. تغییر نمای داخل حیاط و ردیف طاق نماهای قبلی به دو طبقه از دیگر تغییرات دوره ایلخانی است.
یادداشت از شهرزاد عنایتی؛ دانشجوی تاریخ
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب