گزارش سفرگو؛
چغازنبیل بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه
سفرگو: محوطه میراث جهانی چغازنبیل (شهر اونتاش) شهری آئینی بوده که هم اکنون بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است.
خبرگزاری مهر؛ گروه استان ها: در فاصله سالهای ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰ میلادی باتوجه به کارهای گسترده شرکت های نفتی خارجی در منطقه و بررسی های زمین شناسی که توسط کارشناسان این شرکتها صورت می گرفته یکی از کارشناسان شرکت نفت در محوطه چغازنبیل، آجرنوشت هایی می یابد و آنرا به هیئت دیرینه شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم تحویل می دهد.
خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای ایلامی به نام دوراونتاش را فراهم می آورد. بعد از دومکنم، گیرشمن عتیقه شناس فرانسوی حفاری های چغازنبیل را ادامه می دهد. از سال ۱۳۷۸ خورشیدی، کاوش ها و مطالعات دیرینه شناسی این محوطه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی ادامه یافت.
معنای چغازنبیل
محوطه میراث جهانی چغازنبیل (شهر اونتاش) شهری آئینی بوده که هم اکنون بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده پیش از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش نپیریشا تولید شده و به خدایان بزرگ ایلامی، نپیریشا و اینشوشیناک بصورت وقف اهدا می شود.
باستان شناسان برای این مجموعه تاریخی، عملکرد دفاعی قائل نشده اند. ذیقَورَّت با تشدید بر روی حروف «ق و ر» کلمه ای اکدی است. در ایران تلفظ این کلمه از گزارش های گیرشمن گرفته شده و عموماً زیگورات نوشته شده و به مفهوم بلند و برافراشته ساختن است.
واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جز «چغا» به مفهوم تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به مفهوم سبد است. گویا پیش از حفاری معبد، ویرانه های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی می کرده است.
زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۲۰ کیلومتری هفت تپه قرار دارد. معبد ایلامی چغازنبیل بر روی تپه ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است.
این معبد توسط اونتاشگال پادشاه ایلامی ها در سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد تولید شده و آنرا به خدای اینشوشینک مختص کرده است. بنای معبد چند طبقه و ارتفاع آن حدود ۲۵ متر است. این بنا از خشت خام تولید شده و روکشی از آجر دارد. در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و چندین مجسمه از انسان و حیوان به دست آمده است.
معماری زیگورات چغازنبیل
نیایشگاه زیگورات چغازنبیل در شهر دوراونتاش حدوداً به طول ۱۰۰۰ و عرض ۱۳۰۰ متر از سه حصار تو در تو از جنس خشت تشکیل شد. در بین حصار اول معبد اصلی که زیگورات نامیده می شد قرار گرفته است؛ در حصار دوم کاخ ها و معابد کوچک و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ ها و آرامگاه های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.
مصالح اصلی به کار برده شده در اثر باستانی زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) خشت و گل است. همین طور برای صیانت از فرسایش خشت های به کار رفته در بنا از پوشش آجری استفاده زیادی شده است.
نمای زیگورات با بهره گیری از هزاران آجر پخته و کتیبه دار تزئین شده است؛ آجرهای لعاب دار، ملات قیر، اندودهای گچی، تزئینات شیشه ای و گل میخ های سفالی از مصالح به کار رفته در این بنا هستند.
دروازه های ورودی بنای زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) توسط مجسمه هایی به شکل گاوهای نر از جنس سفال لعاب کاری شده محافظت می شدند. همین طور در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره ای وجود دارد که برای پخت سفال ها از آن استفاده می کردند. مجموعه باستانی زیگورات چغازنبیل در ۵ طبقه تولید شده بود، اما هم اکنون تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. زیگورات با اضلاع ۱۰۵× ۱۰۵ متر و ارتفاع تقریبی ۵۳ متر از سطح زمین تولید شده بود.
اما امروزه تنها ۲۵ متر از آن باقی مانده است. ساخت طبقات زیگورات چغازنبیل به نحوی است که ۵ طبقه آن به موازات یکدیگر و از سطح زمین تولید شده اند. داخل همه طبقات زیگورات از خشت پر شده است؛ به جز طبقات اول و پنجم که توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند. بافت داخلی دیوارها متشکل از خشت و نمای بیرونی آن با آجر راه اندازی شده است.
بعضی از آجرهای استفاده شده در چغازنبیل لعاب کاری شده اند و بعضی نیز تزئیناتی همانند گل میخ دارند که در نوع خود همچون قدیمی ترین کاشی های دنیا محسوب می شوند. سرتاسر نمای زیگورات، از آجرهایی به خط میخی ایلامی تزئین شده که نمایانگر نام سازنده بنا و هدف از ساخت آنست.
در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات دو سکو به شکل دایره قابل مشاهده می باشد که نظرات گوناگونی در رابطه با کاربری آنها وجود دارد؛ تعدادی از باستان شناسان براین باورند که این سکوها در آن دوران محل پیشگویی و ستاره شناسی، ساعت خورشیدی و یا قربانگاه بوده است.
تصفیه خانه چغازنبیل
برخورداری از تصفیه خانه یکی دیگر از خاصیت های منحصر به فرد بنای تاریخی زیگورات چغازنبیل است. تصفیه خانه چغازنبیل یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های دنیا به حساب می آید که در نوع خود برای آن دوره بی نظیر است.
با وجود این که رودخانه دز تنها سه کیلومتر از معبد فاصله دارد، منبع اصلی تامین آب این تصفیه خانه رودخانه کرخه بود که ازطریق یک کانال ۴۵ کیلومتری به چغازنبیل می رسید. علت اصلی تامین نشدن آب از رودخانه دز فاصله زیاد ارتفاع چغازنبیل از سطح رودخانه دز است.
همچنین از دیدگاه باستان شناسان مجموعه چغازنبیل که از سه بنا تشکیل شده، شامل رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای محاسبه گردش خورشید و سال شمار بوده است. همین طور از رصدخانه زیگورات چغازنبیل برای استخراج تقویم و شناسایی روزهای ابتدایی و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب های تابستانی و زمستانی استفاده می کردند.
در معماری باستان طرح خاص این طاق نماها (که از چند قوس پشت سر هم که به ترتیب کوچک می شوند) از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. این طرح خاص در معماری ایران باستان ابتدا برای رصد خورشید ساخته می شد اما بعد از مدتی در دروازه ورودی بناها به عنوان تزئین مورد استفاده قرار می گرفت.
آجرهای سازنده خورشیدسنج های چغازنبیل که با طرح خاص به شکل هشت ضلعی هستند مختص رصد خورشید راه اندازی شده اند. نوشته های روی این آجرها به وضوح نشان دهنده این واقعیت هستند که سازه مدور کاربری رصدخانه داشته است.
روی این آجرها نوشته شده است: «من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، بنای محترمی در اینجا ساختم؛ یک سیان کوک. در سال ها و روزهای پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من یک شونشوایرپی برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) بنا نهادم.»
معنی دو کلمه اصلی «سیان کوک» و «شونشووایرپی» تا کنون مشخص نشده اما بگفته باستان شناسان به احتمال زیاد مفهوم رصد گاه و رصد خانه را می رساند.
همان طور که در طرح خورشیدسنج ها دیده می شود، تغییرات زاویه میان کناره های خورشیدسنج ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در آغاز هر یک از فصول سال برابر است. طراحی این خورشیدسنج ها به صورتی است که زمان طلوع یا غروب خورشید با تماشای سایه های به وجود آمده از آن، ابتدا یا وسط هر یک از فصل ها را می توان تشخیص داد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب