در گزارش سفرگو مطرح شد؛
هورامان، اورامانات جهانی که جهانی شد
به گزارش سفرگو ثبت جهانی هورامان به یک شروع بسیار بزرگ تر و حیاتی تر از آنچه که می تواند در ثبت یک اثر انجام بگیرد، نیاز دارد و آن هم تدوین نقشه یا عملیاتی کردن راهبردهای حفاظت از این میراث جهانی است.
خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ رسیدن به قله مطلوب در حفاظت از میراث جهانی و هم دستیابی به اهداف اقتصادی- اجتماعی مقوله بسیار مهمی در جهان صنعتی امروز است. جهانی که از یک سو به توسعه، رفاه و اشتغال نیاز دارد و از طرفی به فکر پایداری و توازن در توسعه است. در چنین رویکردی، نظرها و کنش ها به میراث بشری متفاوت خواهد بود. عده ای آنرا صرفا اقتصادی می دانند و برخی هم بیشتر به جنبه های فرهنگی و زیباشناختی آن توجه دارند. به مناسبت ثبت میراث جهانی هورامان / اورامانات بعنوان بیست و ششمین میراث جهانی ایران در گفتگویی با کمال طاهری زمین شناس و صاحب نظر در کارست شناسی و ژئوتوریسم (زمین شناسی گردشگری) پژوهشگر و اهل اورامانات نظر وی را درباره پساثبت هورامان در میراث جهانی جویا شدیم.
*چرا هورامان / اورامانات در سطح جهانی جذاب بود؟
در پاسخ به این پرسش شما باید گفت چرا ریفهای بزرگ مرجانی استرالیا مهم اند؟ چرا کارستهای جنوب چین و دولومیتهای ایتالیا زیبا هستند؟ چرا تخت سلیمان، تخت جمشید، شوش، قنات ها و چغازنبیل شکوهمندند؟ به همان دلایلی که این جلوه های میراث بشری جذاب اند و قابلیت ثبت در میراث جهانی را داشتند و ثبت شدند هورامان هم جذاب است. به نظر من هورامان (اورامانات) جهانی است که حتی با ثبت جهانی آن و تمام کارهایی که برای شناخت آن انجام شده است، بسیار مستور و کم شناخته است. هورامان (اورامانات) مدرک واضحی از تداوم زندگی و سنتهای کهنی است که بدون تغییر قابل ملاحظه ای تابحال بقای مانده اند. شیوه های معیشتی و زیستی که تفاوت چندانی با دوره نوسنگی ندارد. بد نیست بدانیم از دوران پارینه سنگی و شکارورزی (حداقل از حدود ۵۰ هزار سال پیش) تابحال انسان در هورامان با محیط پیرامون خویش در تعامل و سازگاری بوده است. در مقایسه با نمونه های میراث بشری و طبیعی ثبت شده جهان و یا شاید ثبت نشده و فراموش شده اقصای عالم، هورامان (اورامانات) چیز عجیبی نیست که هیچ جای جهان نمونه هایی از آثار و داشته های آنرا نداشته باشد، معماری پلکانی و خشکه چین در نقاط دیگری از جهان وجود دارد، زیبایی های طبیعی در کارست و چشم اندازهای کوهستانی در جهان اگر فراوان نباشد، نادر نیست. به زعم من تمام فرهنگ ها و رسوم باستانی ماندگار جهان، برای بشر صنعتی شده امروز جذاب هستند. اما باید پذیرفت در هورامان (اورامانات) این به هم پیوستگی انسان و محیط و نبوغ سازگاری با محیط بر مدار توسعه پایدار و بدون نگرشهای صرفا انسان مدارانه است که این منطقه را کم نظیر و شاید بی نظیر ساخته است. ساکنان هورامان / اورامانات از هزاره های پیشین تا امروز (فردا مشخص نیست چون باید نقشه راه حفاظت از این میراث طراحی و عملیاتی شود) با حکمرانی بی چون و چرای محیط محورخود باعث خلق میراثی نامیرا شده اند که از دیرباز در هیبت جهانی از معماری، اسطوره، عرفان، آئین و رسوم، زبان، لباس، اخلاق و همسایگی قامت برافراشته است. زبان کردی با گویش های هورامی و سورانی در عرصه و حریم میراث جهانی هورامان با توزیع قومی بسیار جالب، جهانی از قدمت و تکثر است. هورامی و جاف و گوران در چارچوب تنوع فرهنگی-زبانی در گستره کوه و دشت موجد خلق آثار بی نظیری بوده اند که من پیش تر از آن بعنوان یک الگوی نادر اتنو مورفوتکتونیکی یا قوم شناسی بر اساس ریخت شناسی و تکتونیک یاد کرده بودم. در کلام ساده و خلاصه یعنی انطباق عجیب ساختارهای تکتونیکی-زمین ریختی با نظام ایلی و فرهنگی-زبانی.
هورامان و حریم پیرامونی اش جذاب است چون هارمونینیاز- زندگی و غنا- مدارا در چرخه زیستی و معیشتی همواره زندگی بخش و هنر آفرین بوده است. در هورامان حتی مرگ زندگی بخش است و در مراسم پیرشالیار اسطوره و باور و مرگ و زندگی، اختلاطی انفکاک ناپذیر است. در هورامان باری بر محیط و یا جهان جاندار و فضای بی جان زمین تحمیل نمی گردد. خانه بر شیب و در آغوش کوه بنا می شود و کوه و جنگل را نمی تراشند. در کلامی ساده تر در بیلان منابع-منافع بکری طبیعت، توأم با ابقای فرهنگ و پویایی زبان بر تضارب منافع و تغییرکاربری های سودجویانه چیرگی دارد. مدیریت انطباقی انسان-محیط در هورامان آغاز و آخر جذابیت است. مادامی که این تعادل برقرار باشد هورامان زیبا است در غیر آن، هورامان یک میراث در خطر است.
* اورامانات چگونه ثبت شد؟
تلاش های بسیاری صورت گرفت تا این افتخار نصیب هورامان / اورامانات شود. روزها و ساعتهای متمادی کار و تلاش و نوشتن و معرفی توسط کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی استانهای کرمانشاه و کردستان در جریان ثبت این اثر را میتوان با یک ساختار مثلثی مفروض بهتر بیان کرد. در رأس این مثل میراث فرهنگی دو استان کرمانشاه-کردستان و به تبع آن وزارت میراث فرهنگی بود که با تسهیل سیاسیون و بخصوص نمایندگان ادوار و فعلی مجلس شورای اسلامی و برخی فرمانداران منطقه به مثابه یک دغدغه و یک مطالبه منطقه ای ارائه شد. ضلع سوم را میتوان مردم و علاقه مندان به میراث ایران زمین دانست که با ایجاد کمپین ها، سخنرانی ها و فعالیتهای متعدد، مثلث ثبت را تکمیل کردند. به عبارتی تصمیم ساز-تصمیم گیر به همراه ذی نفع، برای طراحی خیر مشترک همسو شدند. باوجود همه تلاش ها، هیچ کاری بی عیب و نقص نیست و مطمئناً این کار عظیم
«ثبت جهانی هورامان / اورامانات» به یک شروع بسیار بزرگ تر، مهم تر و حیاتی تر از آنچه که می تواند در ثبت یک اثر انجام بگیرد، نیاز دارد و آن هم تدوین نقشه راه و تدوین یا عملیاتی کردن نظام و راهبردهای حفاظت از این میراث جهانی شده است
هورامان هژمونی انسان-طبیعت است، تفوق انسان بر همه محدودیت ها، با رضایت به همه کاستی ها است. انسان هورامی (تعریفی عام از هورامانیزم مدنظر بعضی از محققان مردم شناسی، اما انسان ساکن در هزاره های قبل در هورامان مدنظر این گفتار) بر محیط، بسیار متفاوت از هژمونی بشر صنعتی بر ذخایر طبیعی است و چنان که در این الگو، مردم جاف با نگاهی دیگر خویش را نشان می دهد، نگاهی که در تعامل با مردم هورامی و حکمرانی بر دشت و مراتع است. از منظر مردم شناسی، هورامی و جاف دو تیره اصلی ساکنان هورامان / اورامانات هستند. باید پذیرفت واژه اورامان غلط مصطلحی است که به اشتباه به ثبت رسید و چه بسا می توانست با واژه مناسب تری مانندهورامان بیشتر عینیت یابد. یعنی اگر قرار بود سه شهرستان دیگر شمالغرب استان کرمانشاه در این ثبت، بنا به مناسبات سیاسی مشترک شده (یک حوزه انتخابات نمایندگی مشترک، یک نگاه مدیریتی از مرکز استان و…) شریک باشند، هورامان و جاف می توانست بسیار معقول تر از اورامانات باشد.
* محدوده ای که در یونسکو به ثبت رسید چقدر از اورامانات را در برمی گیرد؟
در روند ثبت این میراث ۷۰۰ آبادی در عرصه و حریم وجود دارد که حدود ۱۳ درصد این آبادی ها هورامی هستند و ۸۷ درصد جاف اند. در عرصه ثبت شده اما برتری با هورامی نشینها است بگونه ای که ۳۲ درصد آبادی های جاف و ۶۸ درصد آبادی ها، هورامی هستند. این درهم تنیدگی هورامان / جاف غیر قابل انکار است و نشان از میراثی مشترک با تاریخی سراسر تعامل است. باید پذیرفت درهم تنیدگی فرهنگی هورامان / جاف در هورامان / اورامانات جهانی شده چنان است که اگر تلاشی برای انفکاک اجزای آن صورت گیرد باید چشم به راه سقوط کل مجموعه واحد بود. اگر شمول زبانشناسی هورامی را در نظر بگیریم باید اشاره ای هم به روستای تاریخی کندوله در شهرستان صحنه استان کرمانشاه داشت که در فاصله بیشتر از ۱۵۰ کیلومتری هورامان / جاف قرار دارد، ساکنان کندوله از نظر مذهبی شیعه اند اما به زبان هورامی سخن می گویند. بد نیست به میعادگاه مقدس یارسان هم اشاره شود که در سلطان اسحاق و در محدوده هورامی نشین حریم ثبت شده قرار گرفته است اما زائرین و معتقدین به این سلسله اعتقادی، به طور عمده به گویش گورانی سخن می گویند و در بحث ساختار فرهنگی گوران محسوب می شوند. با این همه هورامان / اورامانات جهانی شده یک منظر فرهنگی است که فراتر از اتکای به زبان و گویش بر اساس بکری منظر معماری، تعیین حریم و عرصه شده است. چنین پیچیدگی هایی طبیعی است که دارای اشتباهاتی هم باشد، خطاهای سهوی در مقیاس درهم تنیدگی و عظمت هورامان اصلاً به چشم نمی آید.
در روند ثبت این میراث ۷۰۰ آبادی در عرصه و حریم وجود دارد که حدود ۱۳ درصد این آبادی ها هورامی هستند و ۸۷ درصد جاف اند. در عرصه ثبت شده اما برتری با هورامی نشینها است بگونه ای که ۳۲ درصد آبادی های جاف و ۶۸ درصد آبادی ها، هورامی هستند. این درهم تنیدگی هورامان / جاف غیر قابل انکار است و نشان از میراثی مشترک با تاریخی سراسر تعامل است
برای ثبت هورامان / اورامانات بنا به قول مدیر پایگاه هورامان بالغ بر چند صد صفحه گزارش و نقشه و نوشته، این کار بزرگ را حمایت کرده است. اساسا برای سرزمینی که هنوز از نظر داده ها و انتشارات جهانی ناشناخته است با این حجم از دانسته میتوان امید به شناخت بیشتر و الحاق عرصه بیشتری داشت. طبیعی است که هموطنان و محققانی که در سیطره هورامان / اورامانات می زیند یا زیسته اند، کاستی هایی در تعریف قلمرو جغرافیایی و عرصه و حریم ببینند. در کمبود داده و اطلاعات سرزمینی این یک اتفاق معمول است و به نظرم باید سری به دو معیاری زد که بر مبنای آن منظر فرهنگی هورامان ادله کافی برای ثبت داشته است: همبودی انسان-محیط و نبوغ و خارق العادگی انسان در تعامل با محیط به عبارتی بهتر معیارهای ۳ و ۵ کنوانسیون میراث جهانی.
اگر به قول یکی از مدیران ارشد میراث فرهنگی اشاره نماییم که در کردستان عراق نیز، هورامان میراث مشترکی در استان حلبچه دارد، بر پیچیدگی های مردم شناختی و تصور قلمرو جغرافیایی ما افزوده شود. بنا به قول این مدیر مسئول، کشور عراق می تواند در الحاق بخش هایی از هورامان حلبچه و سلیمانیه به این میراث جهانی، خویش را در پیشینه تاریخی مشترک دو ملت ایران و عراق شریک کند و در چنین حالتی عنوان اورامانات چندان گویای مطلب نیست و استفاده از عنوان هورامان / جاف منطقی تر است. آنچه که می تواند صلح و ثبات و برادری فزاینده تری را برای توسعه پایدار و استفاده از منابع مشترک در این خطه مرزی به همراه داشته باشد. مگر ثبت میراث جهانی جز از این نیست که بشر می تواند از یک پیکره واحد باشد و میراث جهانی متعلق به همه باشد. شاید صلح فرجام آخر میراثی باشد که بشر در جستجوی ثبت و حفظ آن است.
* از واژه جاف نام بردید؟ یعنی شما منتقد عنوان هورامان / اورامانات هستید؟ اگر امکان دارد درباره اطلاق جاف بیشتر توضیح بدهید؟
من قبلاً هم گفته ام و تکراری می شود اگر بگویم نام اورامانات یک اصطلاح اداری منسوخ شده برای هورامان (در جایگاه اداری پاوه بعنوان تنها شهرستان اورامانات فعلی در دهه ۶۰ شمسی) بعنوان عرصه و سه شهرستان روانسر و جوانرود و ثلاث باباجانی بعنوان حریم در جمع عربی ات بوده است. شاید اورامان فارسی شده یا انگلیسی شده هورامان باشد که در گفتار مستشرقین و محققین خارجی به ادبیات فارسی وارد شده باشد. اما اورامانات که واژه ای کردی است که انگلیسی شده و به فارسی برگردان شده و نهایتا با ات جمع بسته شده است، ریشه مکانی و تاریخی بسنده ای ندارد. هورامان (اورامانات) اطلاقی منطقه شمول است که حالا جهانی شده است و تواماً جاف را در همسایگی و درون قلمرویی خویش دارد. در یک توصیف خیلی ساده میتوان گفت هوارمی، کردهایی هستند که در محدوده کوهستانی در شمالغرب استان کرمانشاه و جنوب غرب استان کردستان و بخشهایی از جنوب شرق کردستان عراق از دیرباز سکونت داشته اند، کوچ عمودی دارند تا در تابستان های گرم برای سازگاری با کم آبی و استفاده از مراتع به ارتفاعات بروند، با زبان کردی هورامی سخن می گویند و دارای آئین های باستانی و مذهبی و خاستگاه تصوف و عرفان و موسیقی اند. سکونتگاه این مردمان را هورامان می گویند. کوهستانهای مرتفع وجه تمایز این سکونتگاه است. هورامی ها یکجانشینانی هستند که با حکمرانی محلی دارای سرباز و سلاطین (سان های هورامان) و آداب و رسوم مختص به خود بوده اند. اما جاف مردمانی هستند که پیش از یکجانشینی امروزی، به طور عمده کوچرو و گله دار بوده و با سواران زبده و تیره های مختلفی همچون ولدبیگی، باباجانی، قبادی، تاوگوزی و… زیر نام واحد جاف برای امرار معاش مسافتهای طولانی گرمسیرتا سردسیر و بلعکس را طی می کردند. در مرز و تداخل قلمرویی با هورامان بوده اند به زبان کردی سورانی / جافی سخن می گویند و کوچ افقی داشته اند. جالب این است که بزرگترین مشاهیر و شعرای هورامی سرا جاف بوده اند. زبان متون مقدس پیروان یارسان هم هورامی است. با چنین تعریفی باید پذیرفت که تفوق جمعیتی و مراکز روستایی جاف نسبت به هورامی بیشتر است اما این حکمرانی محلی هورامان و یکجانشینی قدیمی تر آنها است که هورامان را مقدم تر برای اطلاق در هورامان / اورامانات کرده است. هرچند که بنابر توزیع جغرافیایی جاف و هورامان ایجاد یک خط و مرز بارز فرهنگی برای این اطلاق کاری بسیار دشوار است. هورامان / جاف (به جای هورامان / اورامانات) اطلاقی ایده آل از منظر مردم نگارانه است. با این وجود هورامان / اورامانات ثبت شده امروز خاستگاه هورامی و جاف و… است و باید مکانی برای استمرار همبودی انسان –طبیعت و پویایی فرهنگ-زبان-آیین و رسوم و میراث ناملموس منطقه باشد.
ایجاد یک مرکز بین المللی هورامان شناسی برای پژوهش های دقیق و مستند، در آینده می تواند پاسخ بهتری برای این پرسشها را به ارمغان بیاورد. ما به تسمیه هورامان / اورامانات برای نامگذاری این میراث جهانی احترام می گذاریم و همه اقوام و تیره ها و… را بخشی انفکاک ناپذیر از ایرانزمین متکاثر و متحد می دانیم باآنکه شاید دقیق تر اطلاق هورامان / جاف باشد. برای درک عظمت هورامان و عرضه نویافته های سرزمین های جاف و هورامان اخیراً با دوست و همکار دیرینه شناس دکتر بیگلری دانشنامه ای با نام هورامانیکا را شروع کرده ایم که در آن به جنبه های مختلف باستان شناسی، تاریخ، فرهنگ، مشاهیر، معماری، میراث طبیعی و… منطقه پرداخته شده که مدخل های آن توسط پژوهشگران منطقه هورامان و همینطور پژوهشگرانی از مؤسسات علمی و پژوهشی کشور و بین المللی نوشته شده است که گواهی بر رویکرد دانش محور و بی طرفانه در مواجه به عظمت میراث جهانی ثبت شده در غرب ایران زمین است.
* برای هورامان و یا به قول شما هورامان / جاف چه باید کرد؟
اگر بگویم هیچ کار نکنیم به پایداری و حفظ وضع موجود نزدیکتر است شاید چندان خوشایند نباشد. اما حقیقت این است که باید برای حفاظت از این میراث جهانی که با ثبت، مسئولیتی سنگین تر متوجه ساکنان و متولیان امر میراث فرهنگی و گردشگری شده است، داشتن برنامه و نقشه راه توسعه متوازن و پایدار بر اساس ساختار فرهنگی-معماری الزامی است. گردشگری بی برنامه جز خرابی و آلودگی چیزی به بار نخواهد آورد. قرار نیست ثبت یک میراث جهانی چاه نفت درآمدزایی برای منطقه بشود. اتفاقاً برای تغییرکاربری های بعدی محدودیت زا است و باید بر مبنای دستورالعمل های تدوینی و شیوه های منطبق بر میراث جهانی برنامه ریزی نمود. باید دانست که میراث جهانی هورامان در سرزمینی کارستی است که بین دو زون زمین شناسی سنندج-سیرجان و رادیولاریتهای کرمانشاه واقع شده است، این محیط بسیار شکننده است. ماهیت فرهنگی و معماری منطقه هم در مقابل دخالتهای غیرکارشناسی حساس است. با این حساب هم محیط طبیعی و هم محیط معماری و انسانی مستعد تخریب و واپاشی از اصل هستند. در چنین حالتی باید بر اساس مدیریت یکپارچه منابع-منافع و نگرشهای مسئولانه برنامه ریزی نمود.
* مهم ترین دغدغه مردمان منطقه، معیشت و اقتصاد محلی است، این که ثبت جهانی آیا کمکی به تحول اقتصادی منطقه خواهد کرد؟ آیا این ثبت باعث کوه خواری و رانت و تاخت و تاز سلایق نو ورود برای ایجاد هتل و بومگردی و گردشگری بی ضابطه خواهد شد؟ آیا باید به کمک ها و وام های جهانی برای توازن منطقه باید امیدوار بود؟ اینها مهم ترین سوالاتی هستند که در همین مدت کم پس از ثبت جهانی هورامان مکرراً پرسیده شده است.
به نظر من بزرگترین خدمت ثبت جهانی این اثر، معرفی آن به جهان از جانب معتبرترین نهاد جهانی مرتبط می باشد. کسی در تاریخ نخوانده است که هورامان در جنگ و صلح و خشکسالی گرفتار قحطی و گرسنگی شود. ساکنان این منطقه به سختکوشی شهره اند و همیشه نیاز خویش را از محیط و زمین و آب –ولو محدود- تأمین کرده اند و به امروز رسیده اند. داشتن برنامه و ضمانت اجرا برای ممانعت از رانت و کوه خواری و تغییرکاربری های غیرمسئولانه حیاتی می باشد. بعید می دانم در شرایط اقتصادی جهان امروز و کرونای عالم گیر چندان امیدی به وام های کلان و اعتبارات ویژه باشد. به نظر می آید اگر همین اعتبارات قطره چکانی و کم هم به دست اهل کار سپرده شود نتایج بسیار معقولی به دست می دهد. در ثبت میراث جهانی دیده می شود که اعتبارات بسیاری برای تحقیق و پژوهش صرف می شود اما بعداً مشخص می گردد از مشاورین دست دوم و گاهی دست چندم برای سپردن کار استفاده شده است و محققان و کاربلدان واقعی بیرون از گود مانده اند. این یک خطر عمومی برای دانش افزایی در همه میراث و برنامه های پیش رو در مملکت ما است و باید با آن برخورد شود.
در مصاحبه یکی از صاحبنظران اقتصادی منطقه به نکات قابل توجهی اشاره شده است. دکتر مردوخی ضمن اشاره به دانش و انفورماتیک برای ایجاد شغل محلی و بدون آلودگی و.. اشاره کرده اند. چه ایرادی دارد مناطقی همچون هورامان / اورامانات که ثبت جهانی شده اند محلی برای تهیه برنامه های انفورماتیکی و مثلا ساخت انیمیشن باشند. خلق یک قهرمان انیمیشنی هورامی با متحدان جاف و گوران و فارس و ترک و لر و…می تواند در ایجاد یک بازار رقابتی مبتنی بر دانش انفورماتیک و انیمیشن غوغا کند. چه کسی می تواند ادعا کند که لباس کردی و گویش و پوشش هورامی و سورانی برای ژاپن و اسکاندیناوی و استرالیا جذاب نباشد!
چه ایرادی دارد با حفظ سنت و فرهنگ منطقه به تولید خشکبار و محصولات ارگانیک غیر ماشینی و توسعه طب سنتی و ایجاد برند برای سوغات های فراوان محلی پرداخت و بافت فعلی را حفظ کرد. بومگردی و هتلداری به سبک و سیاق سنتی به صورت متناسب و بدون فشار به بافت و ساخت محلی اجرا گردد. هورامان / اورامانات برای ماندن به مدیریت مسئولانه و مشارکتی نیاز دارد. امروز مسئولیت برنامه ریزان جهانی شده است و باید منطبق بر الگوهای استاندارد جهانی تصمیم بگیرند. بررسی ها به محققان کارآزموده سپرده شود و نقشه راه با دقت و وسواس تدوین و اجرایی گردد. باید ایمان داشت بدون نقشه راه، قله پیش رو در توسعه گردشگری-اقتصادی در مه آلودی منابع و تضارب آرا و تضاد منافع گم خواهد شد.
امیدوارم با حفظ میراث طبیعی منطقه حریم و عرصه آن بتوان در آینده ای نزدیک ژئوسایتهای مختلف کارستی در منطقه را ثبت جهانی یونسکو کرد. با حفظ کوهستان شاهو از دستکاری های غیرمتعارف انسانی با وجود غار قوری قلعه و سایت های قبل از تاریخ و فرهنگ کردی-ایرانی بتوان به ثبت نخستین ژئوپارک منطقه چشم دوخت. کاری که در کنار حفظ منظر فرهنگی، جهان بی جان را هم در شمول عزت و احترام خواهد آورد و موجد حفاظت از تنوع زیستی و تنوع زمین شناسی (ژئودایورسیتی) خواهد شد. باید خاطرنشان ساخت که هورامان باوجود میراث غنی فرهنگی و طبیعی آن، هنوز فاقد یک موزه است که گردشگران ایرانی و خارجی قبل از ورود به منطقه با بازدید از آن تصویر کلی از منطقه و پیشینه آن به دست آورند. بدون شک ایجاد یک موزه مختص این منطقه در شهر پاوه یا روانسر که دروازه جنوبی هورامان است یا در شهرهای سروآباد یا کامیاران در ورودی های شمالی یا شرقی آن می تواند گام مهمی در معرفی منطقه باشد.
منبع: safargoo.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب