یخچال 250 ساله تبریز فرو ریخت بناهای تاریخی در لبه پرتگاه فراموشی
به گزارش سفرگو، یخچال میرزا مهدی تبریز در سایه بی توجهی مسؤلان فرو ریخت، بنایی که روزگاری مأمن مشروطه خواستار و بخشی از هویت تاریخی شهر بود، حالا در سکوت، زیر آوار بی مهری دفن شده است.
خبرگزاری مهر، گروه استان ها: تبریز، شهری که هر خشتش بوی تاریخ می دهد، هر کوچه اش روایتی از روز گذشته دارد و هر بنایش، برگ ورق خورده ای از کتاب قطور تمدن این خاک است. شهری که از دل زمین لرزه ها برخاسته، زخمی اما استوار، خسته اما ایستاده. تبریز، با آن همه روزهای بلند و خاطره ساز، هنوز هم در پیچ وخم هایش، نشانه هایی از گذشته را در خود نگه داشته؛ گذشته ای که کم کم در سایه فراموشی، در تاریکی بی توجهی فرو می رود و می ریزد، آرام و بی صدا… درست مثل سقف یخچال میرزا مهدی.
در میان بناهای تاریخی این دیار، یخچال های خشتی و گلی تبریز، از آن دسته سازه هایی بودند که نه فقط با آجر و ملات، که با دستان زمخت و پینه بسته ی مردمان روز گذشته ساخته شده بودند. بناهایی که روزگاری، زندگی را آسان تر می کردند، یخ را از زمستان نگه می داشتند تا در تابستان، نسیمی خنک بر جان تشنه ی مردم بیندازند. اما در دل این دیوارهای سرد، چیزی فراتر از یخ پنهان بود؛ چیزی گرم تر، عمیق تر، انسانی تر: هویت. فرهنگ. خاطره.
یخچال میرزا مهدی، یکی از همین بناها بود. نه فقط یک یخچال، که بخشی از تاریخ زنده ی تبریز. بنایی ۲۵۰ ساله در دل خیابان فلسطین، جایی که حالا فقط تکه سنگ هایی به جا مانده از آن دیده می شود. این یخچال فقط جایی برای نگهداری یخ نبود، یک سنگر بود، یک مخفیگاه، یک مأمن برای بزرگ مردانی که خواب آزادی و عدالت می دیدند. روایت است که ستارخان، سالار ملی، روزگاری در دل این یخچال پنهان شده بود. روایت است که همرزمانش، در تاریکی آن، نقشه های آزادی را زمزمه می کردند. و حالا؟ حالا سقف فرو ریخته، دیوارها ترک خورده اند و میراثی از جنس مشروطه، در غبار بی توجهی دفن شده است.
چند روز پیش، در سکوت خبری و هیاهوی فضای مجازی، چند عکس منتشر شد؛ تصاویری دردناک از تخریب یکی از معدود یخچال های تاریخی شهر. سقف گنبدی شکل یخچال فرو ریخته، بخشی از دیوار فروپاشیده و اطراف آن پر از زباله و سنگ شده بود. و از آن شکوهِ روز گذشته، تنها قاب هایی تلخ مانده بود که کاربران با حسرت به اشتراک می گذاشتند. نه خبری از مرمت بود، نه تابلویی هشداردهنده، نه حصاری محافظ. هیچ. فقط ریزش، فقط نابودی، فقط فراموشی.
گفته اند این یخچال، در تملک میرزا مهدی، از اجداد آیت الله قاضی طباطبایی بود. گفته اند که تنها یخچال شهر بود که دفتر کار داشت، یخ را قالب می زد و می فروخت گفته اند که تنها یخچال شهر بود که دفتر کار داشت، یخ را قالب می زد و می فروخت. گفته اند که مردمان محل، بامداد ها با کوزه های سفالی و مشک های کوچک، جلوی آن صف می کشیدند تا تکه ای خنکی برای خانه شان ببرند. و حالا همه ی این گفته ها، فقط نقل قول است، فقط خاطره، فقط حسرت.
بناهایی از این دست، حافظان خاموش تاریخ ما هستند. نه داد می زنند، نه خواهش می کنند، فقط می مانند، تا روزی که دیگر نتوانند. و آن روز، ناگهان فرو می ریزند، درست مثل غرور زخمی یک نسل. یخچال میرزا مهدی، شاید دیگر در خدمت مردم نبود، شاید دیگر یخی در آن نگهداری نمی شد، اما چیزی بسیار گرانبها را در دل داشت: حافظه تاریخی تبریز. یادگاری از روزهایی که مردم در گرمای تابستان با تکه ای یخ، لبخند می زدند. نشانه ای از خِرد مهندسی مردمان بی نام آن روزگار که با دست خالی، اما با هوش و تجربه، چنین سازه هایی می ساختند.
شاید تخریب این بنا، برای بسیاری تنها یک حادثه ساده باشد. اما برای شهروندی که عاشق تاریخ شهرش است، برای پژوهشگری که سال ها خاک این دیار را ورق زده، برای پیرمردی که زمانی بچه اش را روی دوش گرفته و از کنار این یخچال رد شده، این اتفاق، مرثیه ای است برای تبریز. برای شهری که روز به روز، بخشی از حافظه اش را از دست می دهد.
یخچال میرزا مهدی؛ نگینی فراموش شده از معماری سنتی تبریز
کریم میمنت نژاد، تاریخ پژوه تبریزی در مورد این یخچال به خبرنگار مهر می گوید: یخچال تاریخی میرزا مهدی تبریز با معماری چشم نواز و کاربندی های منحصر به فردش، همچون زیباترین یخچال های سنتی این شهر به شمار می رود؛ بنایی که باآنکه کمتر در مستندات بعنوان «اولین یخچال تبریز» از آن یاد نشده، اما بدون شک یکی از ارزشمندترین نمادهای میراث معماری این دیار است.
او ادامه می دهد: این یخچال با وجود صدمه های جزئی طی سالهای گذشته، همچنان قسمتهایی از سنگ های دوران ایلخانی را در خود حفظ نموده است؛ شواهدی که نشان داده است ساخت اولیه یا بازسازی این بنا به دوره ای بسیار کهن بازمی گردد. در حالیکه خیلی از آثار تاریخی تبریز بعد از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۴ قمری بازسازی شده اند، یخچال ها و حمام های سنتی، چون بنای میرزا مهدی، اغلب ساختاری متفاوت دارند و برخی نشانه هایی از قدمت ماقبل این زمین لرزه را در دل خود حفظ نموده اند.
او می افزاید: ریزش اخیر این یخچال، که اخیرا رسانه ای شده، در واقع اتفاقی تازه نیست. این فرسایش و صدمه دیدگی سال ها پیش رخ داده و متاسفانه در سکوت مسؤلان باقیمانده است. مالکیت این بنای تاریخی در اختیار خاندان طباطبایی قرار دارد و در مقطعی از زمان، این مکان از قطعه اصلی آن جدا شده و عنوان کاربری فرهنگی خویش را از دست داده است. از آن زمان تاکنون، با وجود کوشش برای واگذاری آن به کاربری های دیگر، هیچ خریداری برای آن پیدا نشده و این میراث پرارزش به حال خود رها شده است.
میمنت نژاد تأکید می کند: این در حالی ست که اداره کل میراث فرهنگی می توانست با نظارت و پیگیری دقیق تر، از تخریب تدریجی این اثر جلوگیری نماید. هرچند در شرایط فعلی کشور و مشکلات اقتصادی دولت، توجه به چنین مواردی شاید اولویت نباشد، اما نباید فراموش کرد که مکان هایی مانند یخچال میرزا مهدی، بخشی از هویت تاریخی، فرهنگی و بصری شهر تبریز هستند.
او خاطرنشان می کند: امروزه در خیلی از نقاط کشور و حتی تبریز خودمان، بناهای تاریخی مشابه با مشارکت بخش خصوصی مرمت و به مراکز گردشگری و فرهنگی تبدیل گشته اند؛ تجربه ای که می تواند در این بنا هم تکرار شود. مردم همواره از چنین فضاهایی استقبال می کنند و احیای آنها می تواند هم به توسعه گردشگری و هم حفظ هویت تاریخی شهر کمک نماید.
میمنت نژاد همینطور یادآور می شود: یخچال هایی چون قائم مقام، صادقیه و یوشاری پیشتر مرمت شده و به الگوهایی موفق در این حوزه تبدیل گشته اند، اما متاسفانه بسیاری دیگر از یخچال های تاریخی تبریز یا به فراموشی سپرده شده اند یا در راه نابودی تدریجی قرار دارند.
او ادامه می دهد: شاید وقت آن رسیده باشد که نگاه جدی تری به یخچال های تاریخی تبریز، نه تنها بعنوان سازه هایی که روزی برای نگهداری یخ استفاده می شدند، بلکه بعنوان بخشی از معماری هوشمند، زیبا و هویت ساز ایرانی-اسلامی بیندازیم.
این اثر، هنوز در لیست آثار ملی ثبت شده میراث فرهنگی قرار نگرفته است
وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی هم درخواست تخریب این بناها می گوید: این بنا همچون بناهای دارای ارزش تاریخی تبریز بحساب می آید. چند ماه پیش هم بازدیدی از این مجموعه داشتم. متاسفانه در اثر رهاشدگی از جانب مالکان مجموعه، که طی سالهای گذشته اقدام مؤثری در جهت حفاظت و نگهداری از آن انجام نداده اند، بنا گرفتار صدمه شده و به تدریج قسمتهایی از آن فروریخته است. البته باید گفت این مورد سابقه دار است و آن چه حالا در اخبار انتشار یافته، تا جایی که من اطلاع دارم، مساله جدیدی نیست. بلکه این صدمه ها در طول دهه های گذشته، به علت رها بودن بنا و رسیدگی نامناسب، به تدریج اتفاق افتاده است.
او می افزاید: در ماه های اخیر، تلاش هایی از جانب ما (میراث فرهنگی) صورت پذیرفت با نهادهای مسئول برای تهیه برنامه های حفاظتی و تاریخی مشترک ارتباط برقرار نماییم و آنها را به نگهداری از این اثر ملزم نماییم. اداره کل میراث فرهنگی استان هم آمادگی دارد که در این حوزه مشارکت فنی لازم را برای احیا و مرمت یخچال تاریخی عرضه نماید اما تا به امروز موفق به اقدام مؤثری در این خصوص نشده ایم.
نواداد در رابطه با وضعیت ثبت این بنا و مالکیت آن، اظهار می کند: این اثر، هنوز در لیست آثار ملی ثبت شده میراث فرهنگی قرار نگرفته است و شماره ملی ندارد. البته در لیست آثار درحال بررسی برای ثبت ملی قرار دارد این اثر، هنوز در لیست آثار ملی ثبت شده میراث فرهنگی قرار نگرفته است و شماره ملی ندارد. البته در لیست آثار درحال بررسی برای ثبت ملی قرار دارد. در مورد مالکیت نیز، تابحال نتوانسته ایم مالک یا مالکان اصلی را به شکل دقیق شناسایی نماییم. اما قطعا میتوان گفت این بنا دارای مالک خصوصی بوده است؛ چون که بر مبنای برخی اسناد تاریخی موجود، این مورد مشخص شده است. با این وجود، هنوز برای ما محرز نشده است که چه شخص یا افرادی به صورت رسمی مالک آن هستند. با عنایت به اتفاقات اخیر، اداره کل میراث فرهنگی می خواهد ضمن کوشش برای شناسایی مالک، اقدامات موردنیاز برای حفاظت و مرمت اثر را در دستور کار قرار دهد.
او ادامه می دهد: در گام اول، هدف ما ثبت ملی این اثر است. بعد از آن، از راه ابزارهای قانونی و صدور اخطار، مالک را موظف به رسیدگی خواهیم کرد. در صورتیکه شناسایی مالک ممکن نباشد، اقدامات حقوقی و قضایی برای ورود به مبحث و احیای بنا صورت خواهد گرفت.
معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی می گوید: در رابطه با بناهایی که به حال خود رها شده اند، ما صرفا از راه مراجع قضایی می توانیم مداخله کنیم؛ چونکه در غیر این صورت امکان ورود مستقیم برای مرمت و حفاظت نداریم. این مساله یکی از صدمه های جدی در فرایند احیا و مرمت آثار تاریخی محسوب می شود؛ یعنی نبود مالک یا عدم امکان شناسایی آنها.
نواداد تأکید می کند: اجازه دهید این نکته را هم اضافه کنم که برعکس این وضعیت هم متصور است؛ یعنی اگر ما به ملک شخصی ورود نماییم و در آن عملیات مرمت انجام دهیم، امکان دارد مالک بعدها از ما شکایت حقوقی کند که چرا بدون اجازه وارد ملک خصوصی شده ایم. بنابراین، ما قانوناً نمی توانیم بدون شناسایی مالک وارد فرایند مرمت شویم. از طرفی، اعتبارات ملی و استانی یا به صورت کلی اعتبارات دولتی، محدودیت هایی برای هزینه کرد در املاک شخصی دارند. ما اجازه نداریم منابع دولتی را در ملک خصوصی هزینه نماییم، مگر این که مالک مشخص باشد و همکاری لازم صورت گیرد.
چه شد که این یخچال فرو ریخت؟ چرا هیچ کس سراغی از آن نگرفت؟ چرا مسؤلان تا وقتی فاجعه رخ ندهد، یادشان نمی افتد که چیزی هست به نام میراث فرهنگی؟ این سوالات، در ذهن مردم شهر بی پاسخ مانده است. و شاید هم اصلاً پاسخی ندارد، چون که هر پاسخی، فقط بر زخم بی توجهی نمک می پاشد. و حالا، فقط قاب هایی در اینترنت مانده، و سکوتی سنگین روی دیوارهای فرو ریخته ی یخچال میرزا مهدی و این جمله در ذهن هر فردی می چرخد: «آیا نوبت بنای تاریخی بعدی است؟»
منبع: سفرگو
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب